صدیق‌الممالک شیبانیمیرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک شیبانی، از رجال دورۀ قاجار و مؤلف منتخب‌التواریخ بوده است. فهرست مندرجات۲ - میرزا ابراهیم در گذر تاریخ ۳ - در سال۱۲۵۷ ۴ - تحصیلات مقدماتی ۵ - درسال۱۲۷۱ ۶ - بازگشت به کاشان ۷ - در سال ۱۲۷۳ ۸ - درسال۱۲۷۵ ۹ - در سال ۱۲۸۱ ۱۰ - خدمت در دفتر خانه تهران ۱۱ - در سال ۱۲۸۳ ۱۲ - درسال ۱۲۸۴ ۱۳ - در سال ۱۲۹۱ ۱۳.۱ - ریاست کلیه حساب اصفهان ۱۳.۲ - برکناری از ریاست ۱۴ - درسال۱۳۰۱ ۱۵ - درسال۱۳۰۵ ۱۶ - درسال۱۳۰۷ ۱۷ - درسال۱۳۰۹ ۱۷.۱ - بازگشت به تهران ۱۸ - درسال۱۳۱۳ ۱۹ - در سال۱۳۱۶ ۱۹.۱ - مسئول امور نان ۱۹.۲ - کناره گیری از منصب دولتی ۲۰ - درسال۱۳۲۷ ۲۱ - منتخب‌التواریخ تنها اثر صدیق‌الممالک ۲۱.۱ - موضوع کتاب ۲۱.۲ - محتوای کتاب ۲۱.۳ - منابع مورد استفاده ۲۱.۴ - ارزش و اهمیت منتخب‌التواریخ ۲۱.۵ - مراحل تألیف کتاب ۲۱.۵.۱ - نسخه اول ۲۱.۵.۲ - نسخه دوم ۲۱.۵.۳ - نسخه سوم ۲۲ - پانویس ۲۳ - منبع ۱ - بیوگرافیصدیقالممالک شیبانی، میرزا ابراهیم‌خان، از رجال دورۀ قاجار و مؤلف منتخب‌التواریخ بوده است. ۲ - میرزا ابراهیم در گذر تاریخ۳ - در سال۱۲۵۷وی در ۱۲۵۷ در کاشان زاده شد. پدرش، میرزااسدالله، از ملاکان کاشان بود. ۴ - تحصیلات مقدماتیمیرزا ابراهیم تحصیلات مقدماتی خود را در زادگاهش گذراند [۱]
میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
قائم‌مقامی، ص۲۰).۵ - درسال۱۲۷۱در۱۲۷۱، به هنگام حکومت حمزه‌میرزا حشمت‌الدوله در اصفهان ، منشی وی شد. ۶ - بازگشت به کاشانپس از یک سال به کاشان بازگشت و به کشاورزی پرداخت. ۷ - در سال ۱۲۷۳در ۱۲۷۳، به تهران آمد و دو سال در دیوان‌خانۀ سلطنتی به امور کتابخانه و اسلحه‌خانه مشغول شد [۲]
میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
[۳]
جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»،ج۱، ص۲۰، مجلۀ یادگار، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
.۸ - درسال۱۲۷۵در ۱۲۷۵، میرزاهاشم‌خان امین‌الدوله ، رییس محاسبات تلگراف‌خانه ، ادارۀ امور مالی تلگراف‌خانۀ نوبنیاد را به وی واگذار نمود و گفته‌اند که او نه سال در این سمت ماند. [۴]
میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
[۵]
حسین پژمان، تاریخ پست و تلگراف و تلفن، ج۱، ص۴۴۰، تهران ۱۳۲۶ق.
۹ - در سال ۱۲۸۱این مطالب با رویدادهای بعد همخوانی ندارد، زیرا میرزا ابراهیم در آغاز صدارت میرزامحمدخان سپهسالار ، در ۱۲۸۱ که تلگراف‌خانه به علیقلی‌میرزا اعتضادالسلطنه اجاره داده شد، از آن منصب کناره گرفت. [۶]
محمدحسن اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۳، ص۱۸۶۷، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۷.
[۷]
میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
۱۰ - خدمت در دفتر خانه تهرانسپس دو سال در دفترخانۀ تهران مشغول خدمت شد. [۸]
میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
۱۱ - در سال ۱۲۸۳در ۱۲۸۳، در زمان حکومت مسعودمیرزا ظل‌السلطان ، میرزا ابراهیم به مقام استیفای اصفهان منصوب شد. [۹]
میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
[۱۰]
ظل‌مسعودمیرزا ظل‌السلطان، تاریخ سرگذشت مسعودی، ج۱، ص۱۷۷، تهران ۱۳۶۲.
[۱۱]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، ج۴، ص۸۱، تهران ۱۳۵۷.
۱۲ - درسال ۱۲۸۴در ۱۲۸۴، که ظل‌السلطان برای بار دوم به حکومت اصفهان منصوب گردید، به ابراهیم لقب خانی داد. [۱۲]
میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۸، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
[۱۳]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، ج۴، ص۸۱، تهران ۱۳۵۷.
۱۳ - در سال ۱۲۹۱میرزا ابراهیم‌خان در ۱۲۹۱ به مکه رفت ۱۳.۱ - ریاست کلیه حساب اصفهانو پس از بازگشت، ظل‌السلطان ریاست دفتر و کلیۀ حساب اصفهان را به او واگذار کرد، [۱۴]
میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۸، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
۱۳.۲ - برکناری از ریاستاما پس از سه سال برکنار شد. [۱۵]
میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۸، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
۱۴ - درسال۱۳۰۱در ۱۳۰۱، به عنوان لله سلطان‌حسین میرزا جلال‌الدوله، نایب حاکم فارس ، به شیراز رفت [۱۶]
میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۸، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
[۱۷]
جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»،ج۱، ص۲۴، مجلۀ یادگار، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
[۱۸]
محمدحسن اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۳، ص۲۰۲۱، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۷.
۱۵ - درسال۱۳۰۵در ۱۳۰۵، پس از عزل ظل‌السلطان، میرزاابراهیم‌خان نیز به تهران آمد. [۱۹]
میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۹، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
۱۶ - درسال۱۳۰۷وی در ۱۳۰۷ پیشکار جلال‌الدوله در یزد شد [۲۰]
میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۹، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
و دو سال مالیات دیوان را، به‌طور منظم و با اهتمام تمام، وصول نمود. [۲۱]
صدیق‌الممالک،میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ، ج۱، ص۲۹، ص ۲۵۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
[۲۲]
صدیق‌الممالک،میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ، ج۱، ص ۲۵۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
۱۷ - درسال۱۳۰۹وی در ۱۳۰۹ به اصفهان رفت و یک سال به انتظام «حوالجات دفترخانه» این شهرپرداخت. ۱۷.۱ - بازگشت به تهرانسپس به تهران احضار گردید و در این شهر بیمار شد و دو سال را به معالجه گذراند. ۱۸ - درسال۱۳۱۳در شعبان ۱۳۱۳، ناصرالدین‌شاه به او لقب صدیق‌الممالک و منصب استیفای درجه اول داد. در همان سال منصب امیرتومانی نیز گرفت [۲۳]
صدیق‌الممالک، میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۹ چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
[۲۴]
صدیق‌الممالک، میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ص۲۹۹ـ۳۰۰، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
[۲۵]
جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»،ج۱، ص۲۷، مجلۀ یادگار، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
.۱۹ - در سال۱۳۱۶در دورۀ حکومت مظفرالدین‌شاه ، صدیق‌الممالک تا ۱۳۱۶ در تهران به کار استیفا مشغول بود [۲۶]
جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»،ج۱، ص۳۸، مجلۀ یادگار، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
.۱۹.۱ - مسئول امور ناندر این سال، به سبب قحطی و احتکار گندم از سوی مالکان، مسئول امور نان عراق و حمل مازاد گندم از ولایات به تهران شد. [۲۷]
میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۳۴۷ـ۳۴۸، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
قائم مقامی [۲۸]
جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»،ج۱، ص۲۸ - ۲۹، مجلۀ یادگار، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
مأموریت دیگری نیز برای وی ذکر کرده است، که صحیح نیست، زیرا صدیق‌الممالک در شرح وقایع سال ۱۳۱۶، به نقل گزارشی از میرزامحمدعلی سدیدالسلطنه مینابی پرداخته و چون محمدعلی سدیدالسلطنه در تلگرام خود چهار بار از خودش، به عنوان «نگارنده»، یاد کرده، قائم‌مقامی نیز لفظ نگارنده را بر صدیق‌الممالک اطلاق نموده است [۲۹]
میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ص۱۸، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
.۱۹.۲ - کناره گیری از منصب دولتیصدیقالممالک در ۱۳۱۶ از خدمات دولتی و دربار کناره گرفت و در خانۀ خود در تهران و گاه در کاشان، اوقاتش خود را به مطالعه و معاشرت با اهل طریقت و نیز سرپرستی املاک خود گذراند [۳۰]
جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»،ج۱، ص۲۹، مجلۀ یادگار، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
.۲۰ - درسال۱۳۲۷او در ۲۱ رجب ۱۳۲۷ در کاشان درگذشت و در قبرستان دشت‌افروز به خاک سپرده شد [۳۱]
جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»،ج۱، ص۲۹، مجلۀ یادگار، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
. صدیق‌الممالک درستکار و نیک‌رفتار و از پیروان طریقۀ شاه‌نعمت‌اللّه بود [۳۲]
شیرمحمدمعصوم شیرازی، طریق‌الحقایق،ج۳، ص۵۳۷، چاپ محمد جعفر محجوب، ۱۳۴۵ش.
[۳۳]
جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»، مجلۀ یادگار، ج۱، ص۳۰ - ۳۱، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
.۲۱ - منتخب‌التواریخ تنها اثر صدیقالممالکتنها اثر صدیق‌الممالک، منتخب‌التواریخ است. ۲۱.۱ - موضوع کتاباین کتاب تاریخ عمومی است مشتمل بر پنج قسم، که هر قسم آن چند فصل و برخی از آن‌ها چند باب و مقاله دارد. شیوۀ تاریخ‌نگاری وی دودمانی است. ۲۱.۲ - محتوای کتابکتاب با شرح زندگانی پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، امامان، و پادشاهان اساطیری ایران آغاز می‌شود و با نقل رویدادهای سال ۱۳۲۲ به پایان می‌رسد. وی از منابع مورد استفادۀ خود یاد نکرده و تنها به این جملۀ کلی اکتفا نموده که مطالب کتاب را از «نسخ تواریخ» انتخاب و تدوین نموده است [۳۴]
میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب التواریخ مظفری، ص۴، ۱۳۲۶ق
.۲۱.۳ - منابع مورد استفادهصدیقالممالک در نگارش بخشهای نخستین منتخب‌التواریخ (از آغاز کتاب تا دورۀ سلطنت شاه طهماسب اول صفوی، حک: ۹۳۰ـ۹۸۴) از کتاب لب‌التواریخِ یحیی بن عبداللطیف حسینی سیفی قزوینی (تألیف در ۹۴۸)، عینآ و بدون کم‌وکاست، بهره برده است، بی آن‌که از کتاب و مؤلف آن اسمی ببرد. [۳۵]
حسین نخجوانی، «منتخب‌التواریخ و لب‌التواریخ»، مجله یادگار، ج۱، ص۷۷، س۴ (آبان و آذر ۱۳۲۶)، ش ۳.
مأخذ نگارش تاریخ قاجاریه هم جلد سوم تاریخ منتظم ناصری است که مطالب آن با وقایع ۱۳۰۰ پایان می‌یابد و مطلب تازه‌ای ندارد [۳۶]
جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»، مجلۀ یادگار، ج۱، ص۲۰، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
.۲۱.۴ - ارزش و اهمیت منتخبالتواریخارزش و اهمیت منتخب‌التواریخ بیش‌تر به وقایع و حوادث سالهای ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۲ است که مطالب آن را در دیگر کتابهای تاریخی دورۀ قاجار نمی‌توان یافت [۳۷]
جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»، مجلۀ یادگار، ج۱، ص۳۴، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
. همچنین بخش تاریخ قاجار آن، به سبب درج تاریخهای مربوط به صدور فرمان و تغییرات القاب، از منابع مفید و کم‌مانند است. [۳۸]
میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ص۳۴، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
این بخش در ۱۳۶۶ش، به‌کوشش ایرج افشار، در تهران منتشر شد [۳۹]
جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»، مجلۀ یادگار، ج۱، ص۳۲، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
.۲۱.۵ - مراحل تألیف کتاباز نسخه‌های کتاب منتخب‌التواریخ و یادداشتهای مؤلف بر این نسخه‌ها چنین برمی‌آید که مؤلف در سه مرحله این کتاب را تألیف کرده است. ۲۱.۵.۱ - نسخه اولیک نسخۀ کتاب درسال ۱۳۰۰ خاتمه یافته است. این نسخه در زمان ناصرالدین‌شاه پایان یافته و مؤلف، آن را منتخب‌التواریخ ناصری نامیده، ولی این نسخه منتشر نشده است [۴۰]
جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»، مجلۀ یادگار، ج۱، ص۳۲، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
.۲۱.۵.۲ - نسخه دومنسخۀ دیگر در۱۳۱۵ پایان یافته است. در این سال صدیق‌الممالک در تألیف خود تجدیدنظر کرده و رویدادهای تاریخی ۱۳۰۰ تا ۱۳۱۵ را، همراه با شرح‌حال خود، به آن افزوده و چون این نسخه را در زمان سلطنت مظفرالدین‌شاه تدوین نموده، آن را منتخب‌التواریخ مظفری نامیده [۴۱]
شیرمحمدمعصوم شیرازی، طریق‌الحقایق،ج۳، ص۵۳۷، چاپ محمد جعفر محجوب، ۱۳۴۵ش.
[۴۲]
جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»، مجلۀ یادگار، ج۱، ص۳۳، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
، اما این نسخه نیز چاپ نشده است.۲۱.۵.۳ - نسخه سومنسخۀ سوم، که با شرح وقایع تا ۱۳۲۲ پایان یافته، در ۱۳۲۶ به چاپ رسیده است. [۴۳]
ميرزا ابراهيم (صديق الممالك)، منتخب التواريخ مظفرى، ص۵۵۲، ۱۳۲۶ق
[۴۴]
جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»، مجلۀ یادگار، ج۱، ص۳۳، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
.منابع : (۱) محمدحسن اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۷. (۲) بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران ۱۳۵۷. (۳) حسین پژمان، تاریخ پست و تلگراف و تلفن، تهران ۱۳۲۶ق. (۴) میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب التواریخ مظفری، ۱۳۲۶ق. (۵) میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش. (۶) جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»، مجلۀ یادگار، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲. (۷) ظل‌مسعودمیرزا ظل‌السلطان، تاریخ سرگذشت مسعودی، تهران ۱۳۶۲. (۸) شیرمحمدمعصوم شیرازی، طریق‌الحقایق، چاپ محمد جعفر محجوب، ۱۳۴۵ش. (۹) حسین نخجوانی، «منتخب‌التواریخ و لب‌التواریخ»، مجله یادگار، س۴ (آبان و آذر ۱۳۲۶)، ش ۳. ۲۲ - پانویس
۲۳ - منبع[http://lib.eshia.ir/۲۳۰۱۹/۱/۷۲۲۰ دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «صدیق‌الممالک شیبانی»، شماره۷۲۲۰ . |